Rode gebied is Sápmi

De Samen vormen het enige als zodanig erkende inheemse volk van Europa. Sápmi is de naam van hun thuisland. In de loop van meerdere eeuwen zijn zowel het volk als hun land onderdeel geworden van de huidige staten Noorwegen, Zweden, Finland en Rusland. Staten die het leefgebied van de Samen koloniseerden en de Samen onderwierpen aan een hardvochtig assimilatiebeleid (zie de artikelen Sápmi - een gevierendeeld land (over grenzen) en De Noorse vernoorsingspolitiek; artikelen over het beleid van Finland en Zweden zijn in voorbereiding).

1. Inleiding

Sápmi is een onzichtbaar land: een thuisland dat op de meeste kaarten ontbreekt. Het land, dat is opgedeeld tussen de verschillende staten, strekt zich uit van Centraal-Scandinavië tot aan de oostelijke punt van het schiereiland Kola in Rusland. Buitenstaanders noemden de Samen vroeger "Lappen" of "Finnen" en hun leefgebied werd aangeduid als "Lappenmark," "Lapland," en "Finnmark." De termen "Lap" en "Finn" worden tegenwoordig als denigrerend beschouwd. Deze woorden zijn vervangen: Sámi, ook gespeld als Sami of Saami (Engels); Samen (Nederlands); Samer (Noors en Zweeds). Deze termen sluiten beter aan bij de benamingen die de Samen zelf gebruiken. De toponiemen Lapland en Finnmark zijn later geëvolueerd tot aanduidingen voor kleinere geografische gebieden: de Noorse provincie Finnmark, het Zweedse landschap Lapponia en de Finse provincie Lapin lääni ('Laplandse provincie'). "Sápmi" is tegenwoordig de enige term die wordt gebruikt om het gehele leefgebied van de Samen aan te duiden.

Als we terug konden reizen naar vóór de middeleeuwen, zouden we de Samen niet alleen aantreffen in wat we nu Sápmi noemen, maar ook in gebieden veel verder naar het zuiden. In het zuidwesten leefden Samen niet ver van de huidige Noorse hoofdstad Oslo, en in het zuidoosten leefden de Sámen in een gebied dat zich uitstrekte tot aan de grote meren Onega en Ladoga, vlak boven Sint Petersburg. De huidige opvattingen over wat Sápmi is, omvatten deze zuidelijke gebieden niet — niet in de beleving van de meerderheidsbevolking, en belangrijker nog, ook niet in die van de meeste Samen.

Sápmi is nooit een verenigde, soevereine politieke entiteit geweest. Sommige inheemse volkeren elders in de wereld hadden vóór de kolonisatie grotere eigen staatsvormen; anderen niet—en de Samen behoren tot die laatste groep. De Samische leefgebieden bestonden, vóór hun inlijving door de hierboven genoemde staten, uit uitgestrekte land- en kustgebieden zonder centrale overheid. De details van de lokale politieke organisatie van de Samen in het verre verleden zijn niet bekend, maar een politieke eenheid in de Samische samenleving die als zeer oud wordt beschouwd, is de siida. Siida’s waren groepen huishoudens die samen een afgebakend deel van het Samische thuisland gebruikten en beheerden (daarover meer in een nog te verschijnen artikel Siida) (Bron: Berg-Nordlin 2022 hst 1 p31-32)

Het Samisch volk werd dus niet verenigd door een gemeenschappelijke staat maar door een gemeenschappelijke Samische cultuur en taal die hen onderscheidde van hun buren.
Sápmi is voor de Samen dan ook niet alleen een aanduiding van een gebied maar ook de aanduiding van het Samische volk, taal en cultuur 1.

2. Kaarten van Sápmi

De Samen hebben van oudsher hun leefgebied nooit in kaart gebracht. De Samen waren geen kartografen. Aan het vastleggen van de grenzen bestond geen behoefte. De grenzen van de toenmalige siida's waren voor de betrokkenen wel duidelijk en een centraal gezag ontbrak.
Door kolonisatie is het leefgebied steeds verder ingekrompen of door het assimilatiebeleid onzichtbaar geworden.

2.1 Sápmi volgens Berg-Nordlie

Berg-Nordlie en Anna Andersen geven in het boek An Urban future for Sápmi? uit 2022 de volgende geografische aanduiding.

Sápmi volgens Berg-Nordlie

Op de kaart wordt de zuidelijke grenszone van Sápmi aangegeven met een zwarte lijn. Het exacte verloop van deze zuidelijke grenszone verschilt vaak van kaart tot kaart. Op de kaart van Berg-Nordlie volgt de zuidelijke grens van Sápmi in Noorwegen die van het Zuid-Samische kiesdistrict die de het Noorse Samische parlement hanteert.. Voor Zweden worden de Zweedse provincies Jämtland en Västernorrland gevolgd. De Finse grens sluit aan bij de provincie Lapland/ Die van Rusland volgt de grens van de regio Moermansk.

2.2 Archeologische bevindingen

De archeoloog Noel Broadbent geeft in zijn boek Lapps and labyrinths uit 2010 het volgende overzicht. Het donker gearceerde deel is het huidige Samische gebied en de lichter gearceerde delen geeft de vermoedelijke vroegere omvang van het Samische gebied weer. Dit inzicht is gebaseerd op archeologische onderzoeken. Dit gat nog een stukje verder dan het gestelde in de inleiding: "Als we terug konden reizen naar vóór de middeleeuwen, zouden we de Samen niet alleen aantreffen in wat we nu Sápmi noemen, maar ook in gebieden veel verder naar het zuiden. In het zuidwesten leefden Samen niet ver van de huidige Noorse hoofdstad Oslo, en in het zuidoosten leefden de Sámen in een gebied dat zich uitstrekte tot aan de grote meren Onega en Ladoga, vlak boven Sint Petersburg".

2.3 Samische parlement

Het Zweedse Samische parlement geeft de volgende kaart.
Voor Finland sluit ze, anders dan Berg-Nordlie aan bij de door de Finse overheid vastgestelde Samische gemeentes.

Sápmi volgens het Zweedse Samische parlement

2.4 Jaarboeken IWGIA

De jaarboeken The Indiginous world van The International Work Group for Indigenous Affairs (IWGIA) geeft de volgende kaart.

Sápmi volgens het IWGIA

De IWGIA sluit voor de Oost-zweedse grens meer aan bij de Zweedse overheid. Die erkent alleen rendierhoudende Samen en heeft de Samische gebieden in de 17e eeuw ingeperkt met de vaststelling van de zogenoemde lappmarksgränsen. Een grens die door de Samen wordt aangevochten 2.

2.5 Sámiráđđi

De Samische Raad / Sámiráđđi gebruikt de volgende kaart (geraadpleegd april 2025). Deze kaart komt min of meer overeen met die van het Zweedse Samische parlement.

Sápmi volgens Sámiráđđi

2.6 Svenska Institutet

Sápmi volgens SI

Ik heb meer dan 25 jaar voor mijn website gebruik gemaakt van het kaartje hiernaast om Sápmi aan te duiden. Het kaartje is afkomstig uit een Factsheet 'The Lapps in Sweden' uit 1986, onderdeel van een serie Factsheets over Zweden van het Svenska Insitutet (SI).
Het kaartje laat duidelijk de beperkte Zweedse opvatting zien van het leefgebied van de Samen. De Zweedse autoriteiten erkenden alleen de Samen die betrokken waren bij de rendierhoederij. Andere Samen werden niet als zodanig erkend en moesten assimileren.
Ik heb het kaartje op mijn website bijgewerkt en die voor het Zweedse en Noorse deel aangepast aan de opvattingen van de Samische raad.

3 Administratieve Samische gebieden

De website Nordregio geeft een hedendaags overzicht van de zogenoemde administratieve woon- en leefgebieden van de Samen. Dat zijn gebieden met een wettelijke basis. In Finland en Noorwegen zijn deze administratieve woongebieden duidelijk afgebakend. De kaart laat duidelijk zien dat die gebieden beduidend kleiner zijn dan de traditionele gebieden zoals in bovenstaande kaarten zichtbaar werd.
Het bijzondere van de kaart is dat deze ook de steden binnen en buiten Sápmi in beeld brengt waar een duidelijke Samische gemeenschap woont.

De administratieve woongebieden van de Samen

Het in Finland gelegen Sámische gebied bevindt zich in het noordelijkste deel van de provincie Lapland (Lappi). Het omvat de gemeenten Enontekiö, Inari en Utsjoki, evenals de rendierhouderij-eenheid van Lappi in de gemeente Sodankylä. Dit gebied wordt gedefinieerd en beschermd door de Finse grondwet (artikelen 17 en 121), die het Samische gebied enige autonomie verleent op het vlak van cultuur en taal.

Het toepassingsgebied van de subsidieregelingen voor bedrijfsontwikkeling van het Noorse Samische Parlement (STN) is gebaseerd op de kerngebieden van de Samische nederzettingen en beslaat circa 50% van het grondgebied van Noorwegen ten noorden van Saltfjellet. Dit gebied werd in 1975 vastgesteld door het Noorse parlement. In 2013 bestond het STN-gebied uit 21 volledige gemeenten en 10 gemeentelijke deelgebieden.

In Zweden heeft de Samische taal in een aantal gemeenten een officiële status. Tegenwoordig wonen de Samen echter niet uitsluitend in de traditionele gebieden. Op basis van diverse bronnen, zoals de kiesregisters van de Samische parlementen, onderwijsvoorzieningen in de Samische taal en de aanwezigheid van Samische instellingen, kunnen een aantal steden buiten de traditionele woongebieden worden aangewezen als nieuwe ‘Samische-knooppunten’. Deze grotere steden, samen met de gemeenten die in de nationale wetgeving als ‘Samische gemeenten’ zijn aangewezen, worden op de kaart weergegeven. (bron: Johanna Roto | Nordregio)

4. De landkaarten van Hans Ragnar Mathisen

Hans Ragnar Mathisen (1945-), zijn Samische naam is Elle-Hánsa, is een Samische multikunstenaar, zowel beeldend kunstenaar als schrijver. Al meer dan 50 jaar creëert hij kunstwerken en beelden die geworteld zijn in de Samische en Noorse realiteit. Sinds 1974 maakt Mathisen Samische kaarten.

kaarten van Hans Ragnar Mathisen

In 1975 creëerde hij een gedetailleerde kaart van Sápmi (het land van de Samen), met meer dan 900 historische Samische plaatsnamen, kleurrijke illustraties en kunstzinnige details. Daarna ontwierp en publiceerde hij 21 artistiek vormgegeven kaarten van verschillende regio’s binnen Sápmi.

Het werk van Mathisen heeft bijgedragen aan het behoud en de correcte weergave van Samische plaatsnamen op kaarten. Tegelijkertijd zijn deze kaarten een manifestatie van de Samische aanwezigheid in het noorden sinds oude tijden. Een van die kaarten is te raadplegen op de website van het Nasjonalmuseet.
Kaarten zijn ook te vinden op de homepage van Hans Ragnar Mathisen

Van zijn hand verscheen in 1996 ook een atlas met Samische kaarten ten behoeve van het basisonderwijs (Sámi atlas: geográfalaš ja historjjálaš kárttat).

5. Perspectief

Sápmi vanuit Samisch perspectief

Eind jaren 80 kreeg ik een LP cadeau met de titel Samisk Musik i förvandling (Samische muziek in vernieuwing). Het bijbehorende boekje bevatte naast een uitgebreide inleiding en de muziekteksten ook een kaart van Sápmi, getekend door Ingi Kersbom. Het bijzondere aan die tekening is dat de kaart in een Zuid-Noord richting is getekend (Zuiden boven en Noorden beneden) in plaats van de ons vertrouwde Noord-Zuid richting. Vanuit Samisch perspectief een volstrekt begrijpelijke keuze. We zagen dat hierboven ook al terug in een van de kaarten van Hans Ragna Mathisen. Waar wij opkijken naar het Noorden kijken zij vanuit de top van Europa neer op de Zuidelijke gebieden (no pun intended). Je kunt ook zeggen: de wereld ligt aan hun voeten.

© april 2025

Overzicht geraadpleegde literatuur en literatuur om verder te lezen.

Berg-Nordlie, Mikkel, redactie (2022). An Urban Future for Sápmi?: Indigenous Urbanization in the Nordic States and Russia. *
redactie Mikkel Berg-Nordlie, Astri Dankertsen en Marte Winsvold
Ook online.

Meer informatie...

Broadbent, Noel (2010). Lapps and labyrinths: Saami prehistory, colonization and cultural resilience. Smithsonian Institution Scholarly Press. *
ISBN13: 978-1935623649
Ook online.

Meer informatie...

IWGIA, , redactie (2025). The Indigenous World 2025: 39th edition. *
ISBN13: 978-8793961739
Ook online.